Jeżyna bezkolcowa, ożyna lub ostrężyna (Rubus) należy do rodziny różowatych. Jest to krzew, którego pędy są wyprostowane, sztywne (gatunki amerykańskie) lub wygięte łukowato dorastające do ok. 2 m. Są też gatunki o pędach ścielących się po ziemi. Pędy jeżyny pokryte są kolcami prostymi lub hakowatymi, wygiętymi do dołu, różnej wielkości. Krzewy jeżyny tworzą podziemne kłącza i rozłogi, dzięki którym dość szybko się rozprzestrzeniają. Liście jeżyn są palczaste, z kolcami na ogonkach i głównych nerwach, a blaszki wzdłuż nerwów marszczą się. Kwiaty są białe lub różowe, zebrane w grona lub wiechy, zaś owoce mają barwę ciemnofioletową lub czarną o smaku dość zróżnicowanym – od słodkiego do kwaśnego.

W stanie naturalnym jeżyna rośnie w Europie, Ameryce Północnej i Azji. W Polsce spotykana jest na terenie całego kraju, a ich ulubione miejsca to głównie obrzeża lasów, zwłaszcza grądowych, buczynowych i dębowych. Krzewy jeżyn najbardziej lubią żyzne i wilgotne stanowiska, dlatego często rosną przy rowach, polnych i leśnych drogach, na polanach. Liczba gatunków rosnących w warunkach naturalnych jest trudna do określenia, gdyż mogą się one samoistnie krzyżować między sobą, stwarzając w ten sposób nowe odmiany.

Batolodzy (batologia – nauka o jeżynach) do dziś nie określili dokładnej liczby gatunków jeżyny, niektórzy twierdzą, że jest ich ponad 300 na całym świecie. W Polsce opisano przeszło 60 gatunków. Krzyżujące się swobodnie w warunkach naturalnych rośliny utrudniają pełną systematykę jeżyny. Od wieków owoce jeżyn zbierano głównie z krzewów rosnących dziko. W obecnych czasach kolczaste odmiany tej rośliny nie są już uprawiane w ogrodach, zastąpiły je wyselekcjonowane przez naukowców odmiany tzw. jeżyny bezkolcowej.

Owoce jeżyny bezkolcowej podobnie jak owoce maliny są bogatym źródłem różnych substancji prozdrowotnych. Dzięki zawartości antyoksydantów działają przeciwnowotworowo. Spora ilość błonnika zawarta w tych owocach ogranicza wchłanianie niezdrowych tłuszczów, a więc zmniejsza ryzyko zawału serca, reguluje poziom cukru we krwi i przyspiesza przemianę materii, co jest pożądane przede wszystkim w diecie odchudzającej. Duża ilość witaminy C oraz obecny w owocach kwas askorbinowy zwalczają drobne infekcje. Obecność Witaminy C i E oraz antocyjanów pomaga także łagodzić skutki chorób oczu, zaś witamina K, wapń oraz magnez wpływają dodatnio na zdrowie kości.

Fot. Jeżyna bezkolcowa CHESTER – owoce

Nie tylko owoce jeżyny mają walory zdrowotne, ale także jej liście. Napary i herbatki z liści jeżyny działają przeciwbiegunkowo i przeciwgorączkowo, a także łagodzą objawy zespołu napięcia przedmiesiączkowego. 

Powyższe walory zdrowotne owoców i liści jeżyn znane były od wieków. W dzisiejszych czasach, kiedy coraz częściej i chętniej sięgamy po naturalne leki warto mieć w zasięgu owoce i liście jeżyny. Możemy je spożywać przez cały rok, odpowiednio je przetwarzając. Pamiętajmy, że najwięcej cennych substancji zachowują owoce mrożone, chociaż zdecydowanie smaczniejsze są przetwory takie, jak dżemy, soki, nalewki, wina również mogą uzupełnić naszą zdrową dietę.

Sadzonki jeżyny najlepiej sadzić wiosną lub jesienią. Należy wybrać stanowisko słoneczne lub lekko zacienione i osłonięte od silnych wiatrów. Gleba powinna być raczej żyzna i utrzymująca wilgoć, ale nie powinien to być teren podmokły. Jeżyny lubią glebę o odczynie lekko kwaśnym.

Fot. Jeżyna bezkolcowa LOCH NESS

1. Przed sadzeniem należy wykopać dołek większy od bryły korzeniowej, wypełnić go kilku centymetrową warstwą kompostu lub torfu ogrodniczego.
2. Roślinę umieścić w dołku, obsypać ziemią, ugnieść wokół i obficie podlać.
3. Przy uprawie szpalerowej musimy pamiętać o odpowiednich odstępach – ok. 2 m. Dobrze też jest poprowadzić wzdłuż poziome druty i przywiązać do nich najdłuższe pędy, natomiast przy pojedynczym krzewie możemy postawić odpowiedni palik i przywiązać w kilku miejscach najdłuższe pędy.
4. Dobrym zabiegiem jest ściółkowanie, gdyż to pozwala utrzymać odpowiednią wilgotność gleby, a także ogranicza rozwój chwastów.

Wiosną, raz w roku krzewy nawieźć nawozem mineralnych, ale nie należy stosować zbyt dużo azotu, bo to zwiększa podatność roślin na choroby grzybowe. Ponadto nadmierny wzrost pędów jeżyny zmniejsza jej plenność. Latem należy pamiętać o regularnym podlewaniu, zwłaszcza gdy roślina zaczyna owocować. Po zbiorze owoców należy przyciąć pędy, które już owocowały oraz odrosty wyrastające z korzeni na długości ok. 20 cm. Odpowiednie cięcie zwiększa plony. Jeżyna bezkolcowa jest rośliną średnio odporną na mróz. W naszych warunkach bezpieczną granicą jest -15 stopni Celsjusza, a więc profilaktycznie późną jesienią należy ją okryć matami słomianymi lub agrowłókniną.

Prace nad selekcją jeżyny bezkolcowej rozpoczęły się w USA w latach 20-tych XX w. Oczywiście Europa również nie pozostała w tyle, szczególnie Anglia, gdzie wyselekcjonowano wiele odmian tej rośliny. Trzeba dodać, że w ostatnich latach również polscy naukowcy wyodrębnili z powodzeniem nowe odmiany jeżyny bezkolcowej, jak np. GAZDA, LEŚNICZANKA, ZAGRODA czy POLAR.

W naszych ogrodach dominują jednak sprawdzone już odmiany amerykańskie. Wśród bogatej oferty należy wyróżnić następujące odmiany:

Jeżyna bezkolcowa ARAPAHO – ma sztywne, bezkolcowe pędy, dzięki czemu nie wymaga podpór. Pędy mogą osiągać nawet 5 m długości. Jej zaletą jest duża mrozoodporność. Owocuje na pędach 2-letnich. Jest jedną z wczesnych odmian, gdyż owoce dojrzewają już w czerwcu. Odmiana jest dość plenna, z jednego krzewu można zebrać 6 kg owoców, które są duże (5 g), ciemne, jędrne i słodkie.

Jeżyna bezkolcowa BLACK SATIN – jedna z nowych odmian. Charakteryzuje ją średni wzrost, jej pędy osiągają ok. 1,2 m długości. Kuliste, czarne, słodkie i aromatyczne owoce dojrzewają w pierwszej dekadzie sierpnia. Jest bardzo plenna i odporna na mróz.

Jeżyna bezkolcowa CHESTER – dorasta do 1,5 m wysokości i szerokości. Ma wyprostowane pędy. Owoce dojrzewają pod koniec lipca, są duże, jędrne i słodkie.

Jeżyna bezkolcowa GLORIA ® – odmiana oceniana pod numerem R145301, 2020 zgłoszona do ochrony prawnej i do Krajowego Rejestru Odmian. Autorem odmiany jest dr Agnieszka Orzeł. Odmiana deserowa, nadaje się do uprawy w gruncie oraz tunelowej na wczesny zbiór. Ze względu na duże, smaczne owoce może znaleźć zastosowanie również w produkcji amatorskiej owoców.

Jeżyna bezkolcowa LOCH NESS – spośród odmian nie pochodzących z USA zasługuje na szczególną uwagę. Odmiana wyselekcjonowana w Szkocji. Ma ona tę zaletę, że długo owocuje, bo od sierpnia do pierwszych przymrozków. Owoce są duże (ok. 5 g), jędrne. Jest to  odmiana bardzo plenna i odporna na mróz.

Jeżyna bezkolcowa NAVAHO – krzew o prostym pokroju, dorastający do 1,5 m wysokości i osiągający szerokość ok. 1 m. Jest to odmiana średnio późna, owoce dojrzewają na przełomie sierpnia i września. Są one średniej wielkości (ok. 4-5 g), soczyste, słodkie, prawie czarne, lśniące.

Jeżyna bezkolcowa TRIPLE CROWN – to również krzew o wyprostowanych pędach, dorastających do 1,5 m. Owoce dojrzewają na przełomie lipca i sierpnia i są duże, niebiesko-czarne, soczyste. Odmiana bardzo plenna.